प्रस्तावना: पांडुरंगाची आरती हे केवळ एक संगीत नाही, तर ती एक अनुभवाची वातानुसार आहे. ह्या आरतीत अनंतप्रेम, समर्पण, आणि आनंदाची वातानुसार होते. या आरत्याचे प्रत्येक श्लोक आणि त्याचे संगीत एकाच अर्थाचे सानिध्य आणि अत्यंत साधकाच्या मनात ती विशेषता प्रस्तुत करतात.
संबंधित लेख:
मारुतीची आरती: तात्काळीन संवादांची शक्तिस्रोत
पांडुरंगाची आरती 1
युगे अठ्ठावीस विटेवरी उभा ।
वामांगी रखुमाई दिसे दिव्य शोभा ।
पुंडलिकाचे भेटी परब्रह्म आले गा ।
चरणी वाहे भीमा उद्धरी जगा ।। १ ।।
जय देव जय देव जय पांडुरंगा ।
रखुमाईवल्लभा, राईच्या वल्लभा पावेजिवलगा ।।
जय देव जय देव ।। धृ० ।।
तुळसीमाळा गळा कर ठेवुनी कटी ।
कासे पीतांबर कस्तुरी लल्लाटी ।
देव सुरवर नित्य येती भेटी ।
गरुड हनुमंत पुढे उभे रहाती ।। २ ।।
धन्य वेणूनाद अनुक्षेत्रपाळा ।
सुवर्णाची कमळे वनमाळा गळा ।
राई रखुमाबाई राणीया सकळा ।
ओवाळिती राजा विठोबा सावळा ।। ३ ।।
ओवाळू आरत्या कुर्वंड्या येती ।
चंद्रभागेमाजी सोडुनिया देती ।
दिंड्या पताका वैष्णव नाचती ।
पंढरीचा महिमा वर्णावा किती ।। ४ ।।
आषाढी कार्तिकी भक्तजन येती ।
चंद्रभागेमध्ये स्नान जे करिती ।
दर्शनहेळामात्रे तया होय मुक्ति ।
केशवासी नामदेव भावे ओवाळिती ।। ५ ।।
– संत नामदेव
पांडुरंगाची आरती – अर्थ 1
एक महायुग म्हणजे चार युगे, सात महायुगांपैकी हा चौथा म्हणजे पंढरपुरातील विठ्ठल पांडुरंग अठ्ठावीस युगे एका विटेवर उभा आहे.
विठ्ठलाची वामांगी (डावीकडे) रखुमाई (रुक्मिणी) उभी आहे आणि तिचे रूप भव्य-दिव्य आहे.
पुंडलिकेच्या श्रद्धेने आणि भक्तीने पुंडलिकेच्या निमित्ताने सर्व भक्तांसाठी हा परब्रह्म विठ्ठल पंढरीत आला आहे. या विठ्ठलाच्या चरणी भीमा (चंद्रभागा) असून ती भक्तांचा उद्धारही करत आहे. १..
अर्थ 2
असा या पांडुरंगाचा/हरी/विठ्ठलाचा जयजयकार आहे.
रखुमाई आणि राय यांचा हा पती भगवंताला प्राणापेक्षाही प्रिय असलेल्या भक्तांना प्रसन्न करतो.
(देवांच्या पत्नी या त्यांच्या शक्ती आहेत. त्या तारक आणि मारका अशा दोन प्रकारच्या आहेत.)
विठ्ठल हा उत्पत्ती, अवस्था आणि लय यांमध्ये राज्याचा देव असल्यामुळे त्याच्या दोन्ही शक्ती, म्हणजेच पत्नी, उत्पत्ती आणि राज्याशी संबंधित आहेत. .. श्री.
विठ्ठलाने गळ्यात तुळशीची माळ घातली आणि दोन्ही कर (हात) कटीवर (कंबरेवर) घातली.
कासे (कंबरला) पितांबर आणि लल्लाटी (कपाळावर) कस्तुरीचा टिळा आहे.
देव (देवता) नियमितपणे सुरवर (विठ्ठलाच्या रूपात परब्रह्म) भेट देण्यासाठी येतात.
या देवतांची सेवा करण्यासाठी गरुड आणि हनुमान नेहमी हात जोडून त्यांच्यासमोर उभे असतात. २..
पांडुरंगाची आरती – अर्थ 3
हे अनुक्षेत्रपाल, विठ्ठला, पंढरपूरच्या प्रदेशाच्या रक्षका, तुझा आशीर्वादित वेणुनादा बासरीच्या नादात सर्व भक्तगण धन्य होत आहेत.
विठ्ठलाच्या गळ्यात सोन्याची कमळ आणि वनमाळा (तुळस आणि फुलांच्या माळा) आहेत.
राय रखुमाबाई राण्या सकला (राय आणि रखुमाई, इतर सर्व राण्यांसह, अशा भक्तांच्या हृदय सिंहासनावर राज्य करणाऱ्या छायामय विठ्ठलराजाची आरती करतात.. 3..
अर्थ 4
पांडुरंगाची आरती करण्यासाठी, कुरवंड्या हे भक्तांद्वारे प्रज्वलित केलेले छोटे द्रोण आहेत.
आरती करून ते द्रोणाचे दिवे चंद्रात सोडतात.
जे वैष्णव भक्त आहेत ते दिंड्या झेंडे घेऊन नाचत आहेत. खांद्यावर पताका (ध्वज) घेऊन वैष्णव (विठ्ठल भक्त) मिरवणुकीत वीणा वाजवत नाचत असतात.
या पंढरीचा महिमा किती वर्णावा? त्याचे शब्दात वर्णन करणे अशक्य आहे. .. ४..
पांडुरंगाची आरती – अर्थ 5
हे पांडुरंगा, दरवर्षी आषाढी आणि कार्तिकीच्या एकादशीला तुझ्या दर्शनासाठी पंढरपूरला येणाऱ्या भक्तांना चंद्राच्या कुंडात भक्तीपूर्वक स्नान करावे, दर्शनेलामात्रे ( तुझ्या कृपेने) मुक्ती प्राप्त होते. असे त्याचे सामर्थ्य, वैभव!
हे केशवा, तुला हे भक्त नामदेव मनोभावे आरती ओवाळत आहेत. तुझी कृपा माझ्यावर राहो, हीच तुझ्या चरणी प्रार्थना! .. 5.
– संदर्भ : सनातन-निर्मित लघुग्रंथ ‘आरतीसंग्रह (अर्थासह)’
पांडुरंगाची आरती – श्री विठ्ठल आरती २
येई हो विठ्ठले माझे माऊली ये । निढळावरी कर ठेवुनि वाट मी पाहे ।।धृ ।।
आलिया गेलिया हाती धाडी निरोप । पंढरपूरी आहे माझा मायबाप् ।। १ ।।
पिवळा पीतांबर् कैसा गगनी झळकला । गरुडांवरि बैसोनि माझा कैवारी आला ।। २ ।।
विठोबाचे राज्य आम्हां नित्य दिपवाळी । विष्णुदास नामा जीवेभावे ओंवाळी ।। ३ ।।
-संत नामदेव
श्री विठ्ठल आरती ३
ओवाळूं ग माये विठ्ठल सबाह्य साजिरा । राईरखुमाबाई सत्यभामेच्या वरा ।। धृ ।।
कनकाचे पर्येळी उजळोनी आरती ।
रत्नदीपशोभा कैशा प्रकाशल्या ज्योती ।। ओवाळूं ।। १ ।।
मंडित चतुर्भुज कानीं शोभत कुंडले ।
श्रीमुखाची शोभा पाहतां तेज फांकले ।। ओवाळू || २ ||
वैजयंती माळ गळा शोभे स्यमंत । शङ्खचक्रगदापद्म आयुर्धे शोभत ।। ओवाळूं ||३||
सांवळा सुंदर जैसा कर्दळीचा गाभा ।
चरणीईची नूपुर वांक्या गाजती नभा ।। ओवाळू ॥ ४ ॥
ओवाळीता मन माझें ठाकलें ठायी। समाधिस्थसमान तुकया लागला पायी ।। ओवाळूं ॥५॥
-संत नामदेव
श्री विठ्ठल आरती ४
आरती अनंतभुजा । विठो पंढरीराजा ।। न चलती उपचार। मनें सारिली पूजा ।। धृ ॥
परेस पार नाहीं । न पडे निगमा ठायीं ।। भुलला भक्तिभावें । लाहो घेतला देहीं ।। आरती ।। १ ।।
अनिर्वाच्या शुद्ध बुद्ध । उभा राहिला नीट ।। रामाजनार्दनीं । पाय जोडिली वीट ।। आरती ।। २ ।।
पांडुरंगाची आरती – समाप्त
पांडुरंगाची आरती: एक साधकाच्या भक्तिमय अनुभवाची प्रतिमा
पांडुरंगाच्या स्थलाची आणि आरत्याची प्रारूपाची ओळख: पांडुरंगाची आरती एक स्थानिक समारोहातील एक महत्त्वपूर्ण अंग आहे. विठोबाच्या पांडुरंगाच्या आरतीत विशेष संगीत आणि अनुभवी प्रणाली असते, ज्यामुळे संगीताची रसिकता आणि अत्यंत संवेदनशीलता होते.
पांडुरंगाची आरतीचे श्लोक आणि अर्थ: आरतीतील प्रत्येक श्लोक अत्यंत महत्त्वाचे आहेत, कारण ते भक्तांना आणि साधकांना देवाच्या निकटतेच्या अनुभवात घेऊन जातात. या श्लोकांचा अर्थ आणि त्यांचा महत्त्व भक्तांना ध्यानात ठेवण्यासाठी महत्त्वपूर्ण आहे.
आरतीच्या संदर्भातील विविध संग्रहांची ओळख: पांडुरंगाच्या आरतीची विविधता आणि त्याची विशेषता ह्या संग्रहांच्या ओळखात प्रमाणात येते. विविध स्थळांवरील आरतीच्या अनुभवात्मक कथा आणि अनुभव भक्तांना आणि साधकांना एक विशेष दृष्टीकोन प्रस्तुत करतात.
आरतीच्या प्रभावातील मानवाचं अनुभव: पांडुरंगाच्या आरतीच्या संगीताचा मानवी आत्मा वरून अनुभव होतो. भक्तांच्या अनुभवांमध्ये आरतीचा स्थान आणि महत्त्व कट्टरपंथी असतात, कारण त्यामुळे अत्यंत संवेदनशीलता आणि शांतता होते.
संबंधित लेख: