पुरुष सूक्त: एक थोर वेदिक स्तोत्र
परिचय
पुरुष सूक्त हे एक अतिशय महत्त्वपूर्ण वेदिक स्तोत्र आहे, ज्याचा उल्लेख ऋग्वेदामध्ये आहे. हे स्तोत्र आद्य पुरुषाचे वर्णन करते, जो सृष्टीचा अधिष्ठाता आहे. वेदांमध्ये या सूक्ताचे स्थान अत्यंत उच्च आहे आणि याचा उल्लेख अनेक धार्मिक ग्रंथांमध्ये आढळतो.
पुरुष सूक्ताचा भावार्थ
पुरुष सूक्ताच्या प्रत्येक श्लोकाचा विशिष्ट अर्थ आहे. यामध्ये ब्रह्मांडाचे सृष्टी, पालन आणि संहार यातील आद्य पुरुषाची भूमिका स्पष्ट केली आहे. आद्य पुरुषाला सर्व जगाच्या उत्पत्तीचा कारण मानले जाते.
पुरुष सूक्ताचे धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व
पुरुष सूक्ताला हिंदू धर्मात अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. विविध पूजा आणि धार्मिक विधींमध्ये या सूक्ताचा उच्चार केला जातो. हे सूक्त सामाजिक एकात्मता आणि मानवी मूल्यांचे प्रतीक आहे.
पुरुष सुक्तम
हरी ॐ सहस्त्रशीर्षा पुरुषः सहस्त्राक्षः सहस्त्रपात् ।
स भूमिं विश्वतो वृत्वाऽत्यतिष्ठद्दशांङ् गुलम् ॥1॥
पुरुष एवेदं सर्वं यद् भूतं यच्च भव्यम् ।
उतामृत त्वस्येशानो यदन्नेनातिरोहति ॥2॥
एतावानस्य महिमाऽतोज्यायाँश्च पूरुषः।
पादोऽस्य विश्वा भूतानि त्रिपादस्यामृतं दिवि ॥3॥
त्रिपादूर्ध्वं उदैत्पुरषः पादोऽस्येहा भवत् पुनः।
ततो ऽ विष्वङ् व्यत्क्रामत् साशनानशने अभि ॥4॥
तस्माद्विराळ जायत विराजो अधिपुरुषः।
स जातो अत्यरिच्यत पश्चाद भूमिमथो पुरः ॥5॥
यत् पुरुषेण हविषा देवा यज्ञमतन्वत ।
वसन्तो अस्यासी दाज्यं ग्रीष्म इध्मः शरद्धविः ॥6॥
तं यज्ञं बर्हिषि प्रौक्षन् पुरुषं जातमग्रतः ।
तेन देवा अयजन्त साध्या ऋषयश्च ये ॥7॥
तस्मात् ज्ञात् सर्व हुतः सम्भृतं पृषदाज्यम् ।
पशून्ताँश्चक्रे वायव्या नारण्यान् ग्राम्याश्च ये ॥8॥
तस्माद्य ज्ञात्सर्वहुतः ऋचः सामानि जज्ञिरे ।
छन्दांसि जज्ञिरे तस्मा द्य जुस्तस्माद जायत ॥9॥
तस्मादश्वा अजायन्त ये के चोभयादतः।
गावो ह जज्ञिरे तस्मात् तस्माज्जाता अजावयः ॥10॥
यत् पुरूषं व्यदधुः कतिधा व्यकल्पयन् ।
मुखं किमस्य कौ बाहू का उरु पादा उच्चेते ॥11॥
ब्राह्मणोऽस्य मुखमासीद् बाहूराजन्यः कृतः।
उरु तदस्य यद्वैश्य: पद्भ्यां शूद्रो अजायत ॥12॥
चन्द्रमा मनसो जातश्चक्षोः सूर्यो अजायत ।
मुखादिन्द्रश्चाग्निश्च प्राणाद्वायुरजायत ॥13॥
नाभ्या आसी दन्तरिक्षं शीर्ष्णो द्यौः समवर्तत ।
पद्भ्यां भूमिर्दिशः श्रोत्रात् तथा लोकाँ अकल्पयन् ॥14॥
सप्तास्यासन् परिधय स्त्रि: सप्त: समिधः कृताः।
देवा यद्यज्ञं तन्वाना अबध्नन् पुरूषं पशुम्॥15॥
यज्ञेन यज्ञमयजन्त देवास्तानि धर्माणि प्रथमान्यासन् ।
ते ह नाकं महिमानः सचन्त यत्र पूर्वे साध्याः सन्ति देवाः ॥16॥
फलश्रुती (विष्णू सूक्त)
हरी ॐ अतो देवा अवन्तु नो यतो
विष्णुर्विचक्रमे पृथिव्या: सप्त धामभि: ॥1॥
इदं विष्णुर्विचक्रमे त्रेधानिदधेपदं
समूळहमस्य पांसुरे ॥2॥
त्रिणि पदा विचक्रमे विष्णुर्गोपा अदाभ्य:।
अतो धर्माणि धारयन्॥3॥
विष्णो: कर्माणि पश्यत यतो व्रतानी पस्पशे ।
इन्द्रस्य युज्य: सुखा ॥4॥
तदविष्णो: परमं पदं सदा पश्यन्ति सूरय:।
दिवीव चक्षुरा ततम् ॥5॥
तद्विप्रासो विपन्यवो जागृवाँस समिंधते।
विर्ष्णोयत् परमं पदम् ॥6॥
शांती मंत्र
ॐ देवस्य त्वा सवितु: प्रसवेऽश्चिनोर्बाहुभ्यां
पूष्णो हस्ताभ्या अग्नेस्तेजसा
सूर्यस्य वर्चसे न्द्रस्येंद्रियेणाभिषिंचाभि।
बलाय श्रियै यशसेन्नाद्याय।
ॐ भुर्भव: स्व: अमृताभिषेकोऽस्तु।
शान्ति: पुष्टिस्तुष्टिश्चास्तु॥
ॐ शांति: शांति: शांति:॥
PDF डाउनलोड करण्यासाठी खाली दिलेल्या बटण वर क्लिक करा
पुरुष सूक्ताची मंत्रशक्ती
पुरुष सूक्ताच्या मंत्रांमध्ये अद्भुत आध्यात्मिक शक्ती आहे. ध्यान आणि योगामध्ये या मंत्रांचा उपयोग करून मानसिक शांती आणि सकारात्मक ऊर्जा प्राप्त करता येते.
पुरुष सूक्ताचा प्रभाव
पुरुष सूक्ताच्या नियमित पठणाने जीवनात सकारात्मक बदल दिसून येतो. साधनेत या सूक्ताचे मोठे योगदान आहे. हे सूक्त आध्यात्मिक उन्नतीसाठी मार्गदर्शक आहे.
पुरुष सूक्ताचे आधुनिक काळातील महत्त्व
आजच्या तंत्रज्ञानाच्या युगात देखील वेदिक तत्त्वज्ञानाचे महत्त्व कमी झालेले नाही. पुरुष सूक्ताच्या माध्यमातून आपण आधुनिक जीवनात वेदिक तत्त्वज्ञानाचा वापर करून मानसिक शांती आणि संतुलन साधू शकतो.
निष्कर्ष
पुरुष सूक्त आपल्याला जीवनातील महत्त्वपूर्ण संदेश देतो. यातील तत्वे अनुकरण करण्यासारखी आहेत. वेदांचा स्थायी महिमा आणि पुरुष सूक्ताचे महत्वाचे संदेश आपल्या जीवनात उतरणे आवश्यक आहे.
या ब्लॉगमधून वाचकांना पुरुष सूक्ताच्या गहन तत्त्वज्ञानाची, धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्वाची, तसेच आधुनिक जीवनातील उपयोजनाची सविस्तर माहिती मिळेल.